I zastanawiałem się w ciągu ostatnich 25 lat nad tym, to znaczy miałem świadomość, że częściowo dzięki przypadkowi, częściowo zapewne nie dzięki przypadkowi, trafiłem na zupełnie nadzwyczajne środowisko naukowe. Notabene miałem propozycję pracy też w Anglii w tym samym czasie, kiedy przyjęto mnie na stałe do CNRS-u. Dostałem też pracę na dobrym uniwersytecie angielskim i zdecydowałem się – wybrałem Francję wówczas, ale to dlatego, że Francję już znałem i że Francja była bliżej Polski kulturowo, wówczas to było bardzo wyraźnie. To było bardzo odczuwalne. W każdym razie miałem świadomość od początku tego zaangażowania, że ja płacę równocześnie wysoką cenę rezygnacji z części kariery akademickiej. To znaczy ja do końca... można powiedzieć: do emerytury – jestem już we Francji w świecie akademickim na emeryturze – pozostałem w tym świecie, ale w sposób oczywisty moje dokonania były skromne w stosunku do tego, jakie mogłyby być. Nie mówię, że byłbym wielkim naukowcem, ale mogłem być, gdybym się zaangażował w pełni. Więc to był wybór, który, można powiedzieć, odpowiadał mojemu temperamentowi, to znaczy, że zawsze miałem te dwie pasje – zarówno pasję poznawczą, jak i pasję polityczną i nie potrafiłem wybrać. I miałem z jednej strony Polskę, z drugiej strony Francję, i tutaj też nie mogłem dokonać wyboru, bo Francja to była rodzina, Polska to było wszystko, co mnie interesowało, chociaż Francja też – ja we Francji byłem dobrze zintegrowany – ja o tym wspominałem. I tutaj takie poczucie pewnego obowiązku i długu... cytowałem Elie Wiesela, że „moją ojczyzną są moi przyjaciele”, ale również ze względu na oddanie i takie poczucie obowiązku w stosunku do kraju, to znaczy, że byłem aktywny, że angażowałem się i że nie mam w pewnym sensie moralnego prawa, żeby zrywać ten kontrakt moralny, który mnie implicite wiązał. Ja nie oceniam, to był mój indywidualny wybór, ale byłem zawsze świadom ceny, jaką płacę za ten wybór, a przy tym trudno... nie można powiedzieć, żebym to robił dla kariery w Polsce, dlatego że ja nie robiłem żadnej kariery w Polsce. Byłem doradcą raz i to było wielkie przeżycie – za rządu Tadeusza Mazowieckiego. To był krótki okres i później jeszcze raz, kiedy premierem była Hanna Suchocka, byłem od spraw międzynarodowych. To było znacznie o mniejszym znaczeniu i okres już był mniej... mniej interesujący. Byłem w klubach parlamentarnych, byłem doradcą, w tych partiach politycznych byłem w kierownictwie, ale w żadnym wypadku ani nie odgrywałem pierwszorzędnej roli – zresztą później już jeździłem przeważnie między Francją a Polską – ani też nie robiłem kariery. Mógłbym zrobić – na pewno mógłbym w Polsce. Nie chciałem.

I’ve been wondering over the last 25 years, I mean I realise that partly coincidentally and partly not coincidentally, I have ended up in an extraordinary academic environment. By the way, I had an offer of a job in England at the same time that I was accepted by the CNRS. I was offered a position at a good English university and I decided… I chose France then because I already knew France and France was more like Poland culturally which at the time was very apparent. It was tangible. In any case, I was aware from the very start of this involvement that I was paying a very high price by giving up part of my academic career. I mean I’m here to the end… I could say, I’ll be in France now in the world of academia until I retire, until I’m collecting my pension. I remained in that world but obviously my achievements were modest compared with what they might have been. I’m not saying that I would have been a great academic, but I could have been had I committed myself fully. So it was a choice which you could say suited my temperament, meaning I always had these two passions: a passion for knowledge and a passion for politics, and I couldn’t bring myself to choose between them. I also had Poland on the one hand and France on the other and here, too, I couldn’t choose. I had my family in France, whereas everything that interested me was in Poland, although in France, too… I had integrated well in France – I’ve already spoken about this – at that time I was very well integrated. I had a sense of duty and of indebtedness and for a long time… I quoted Elie Wiesel here, saying that, ‘my homeland are my friends’, but also because of a devotion to and a sense of duty towards the country where I was active, engaged and where I had an obligation… I didn’t have the right morally to break off the moral contract that bound me implicite. I’m not judging, it was my personal choice, but I was always conscious of the price I was paying for making this choice although it’s hard… I can’t say I was doing this for the sake of my career in Poland because I had no career in Poland. I was an adviser once in Tadeusz Mazowiecki’s government, and that was a great experience. That lasted for a short period and then there was another occasion later on when Hanna Suchocka was Prime Minister and I was Foreign Secretary. That was of far less significance and came at a less interesting time. I was in parliamentary clubs, I was an adviser and was one of the leaders in those political parties although in no way did I play a principal role – in any case, I later travelled mainly between France and Poland – and was not making a career for myself. I could have done – I most definitely could have done in Poland, but I didn’t want to.